Słownik krajoznawczy

Słownik krajoznawczy
 
Białe
Przysiółek Szczawy w dolinie Kamienicy, u podnóża Jasienia i Wielkiego Wierchu. Przebiega tędy malownicza droga z Mszany Dolnej do Zabrzeży, wybudowana w latach 1963-69. Wspaniałe bukowe lasy nad Białem to jeden z najdzikszych fragmentów Beskidu Wyspowego oraz ostoja zwierzyny.
Osobliwością Białego jest niewielki stawek, nazywany przez miejscowych Jeziorne, utworzony w miejscu dawnej niszy osuwiskowej na stoku Wielkiego Wierchu, ok. 200 m powyżej przystanku autobusowego.
W latach 50. i 60. XX w. w Białem funkcjonował „przystanek” na trasie gorczańskiej kolejki leśnej z Rzek do Szczawy-Bukówki (więcej informacji→ Szczawa).
 
Białowodzka Góra (616 m)
Piękny, zalesiony szczyt wznoszący się stromymi stokami nad Dunajcem. Dwie kulminacje Białowodzkiej Góry - Zamczysko (608 m) i Rozdziele (616 m) są wysuniętym na wschód fragmentem Pasma Łososińskiego. Z podszczytowego osiedla Zawadka rozciągają się wspaniałe widoki na cały Beskid Wyspowy, przy dobrej pogodzie widać stąd również Babią Górę i Tatry. W 1961 r. utworzono we wschodnich partiach Białowodzkiej Góry rezerwat przyrody. Na północnych stokach Zamczyska można zobaczyć liczne wychodnie skalne. Wyniki przeprowadzonych tutaj prac archeologicznych pozwalają przypuszczać, że na Białowodzkiej Górze mógł się znajdować zagadkowy gród o nazwie „Lemiesz”, wspominany wcześniej jedynie w przekazach ludowych. Stanowił on prawdopodobnie jeden z elementów średniowiecznego systemu fortyfikacyjnego, ciągnącego się wzdłuż doliny Dunajca.
Na południowych stokach Białowodzkiej Góry, nad wsią Klęczany znajduje się kamieniołom, jeden z największych na terenie Beskidów.
 
Chabówka
Wieś w dolinie Raby, leżąca u podnóża Gorców i Beskidu Wyspowego, liczy ponad 1500 mieszkańców, stanowiła jeden z ważniejszych węzłów komunikacyjnych południowej Polski.
W zachodniej części miejscowości znajduje się skansen taboru kolejowego, oddany do użytku w 1993 r. Na terenie dawnej parowozowni wyeksponowano kilkadziesiąt obiektów - m.in. kilka starych parowozów, kilkanaście wagonów osobowych, salonkę rządową, stary wagon pocztowy. Prawdziwym unikatem jest austriacka „ciuchcia” Ol 12-7 z 1912 r. oraz wagon z 1896 r. Część obiektów przywrócono do dawnej sprawności technicznej. Tabor kolejowy z Chabówki wypożyczano do realizacji filmów: „Lista Schindlera”, „Przedwiośnie”, „Boże skrawki”, „Przygody dobrego wojaka Szwejka”, „Złoto dezerterów”. Dyrekcja skansenu organizuje na życzenie grup przejazdy pociągiem „retro”, połączone z gawędami na temat historii kolejnictwa, lekcjami historii i geografii w terenie. Goście skansenu mają do dyspozycji noclegownię, kuchnię, grill, plac zabaw dla dzieci. Tel. 18/267 62 00 w. 366.
W Chabówce mają pracownię lutniczą Paweł i Piotr Kowalcze. Zajmują się wyrobem lutni, skrzypiec i innych instrumentów dawnych, wykorzystując drewno jaworowe i świerkowe. Na życzenie można tu zorganizować warsztaty i zajęcia dla dzieci i dorosłych.
 
Chyszówki
Malowniczo położona wieś u podnóża Mogielicy i Łopienia, w pobliżu przełęczy (700 m) o tej samej nazwie, liczy ok. 650 mieszkańców. Było to dawniej osiedle należące wraz z Jurkowem do tzw. klucza dobrzańskiego. Nazwa wsi ma znaczenie kulturowe i pochodzi od wołoskiego słowa „chysza” lub „chyża”, co oznacza długi dom, zagrodę chłopską.
23 listopada 1914 r. doszło w rejonie Chyszówek do zwycięskiej potyczki między żołnierzami 1 pułku Legionów pod dowództwem mjr. Edwarda Rydza-Śmigłego a zwiadowczym szwadronem kawalerii rosyjskiej. Wydarzenie to uczczono po wojnie wystawieniem okazałego krzyża, a w rejonie przełęczy odbywały się uroczystości patriotyczne. Oficjalna zmiana nazwy na przełęcz im. Marszałka Edwarda Śmigłego–Rydza nastąpiła w 1938 r. Miejscowa ludność używa się jednak po dzień dzisiejszy określenia Chyszówki lub po prostu Dział.
Informacje krajoznawcze:
  1. Na przełęczy, wśród zabudowań osiedla Tokarzówka, zobaczymy: kamienny obelisk ku czci marszałka Rydza-Śmigłego, krzyż drewniany wystawiony w 1928 r. z fundacji Towarzystwa Młodzieży Polskiej oraz obelisk poświęcony żołnierzom AK, wystawiony we wrześniu 1998 r.
  2. Przy drodze z Jurkowa stoi wybudowana w latach 1979-1980 murowana kaplica p.w. Józefa Robotnika, filia parafii w Jurkowie. Planuje się utworzenie w tej kaplicy wystawy rzeźby miejscowych twórców.
  3. Nieco powyżej kaplicy (kilkaset metrów na pd.) znajduje się kapliczka z 1876 r., wzniesiona przez J. Moczarnika na miejscu mogił cholerycznych.
  4. Prawdziwą ozdobą wsi jest rosnąca ok. 150 m powyżej kaplicy wiekowa lipa drobnolistna (tilia cordata). Wedle miejscowej tradycji została posadzona równocześnie z wybudowaniem drewnianego kościoła w Dobrej. Ma ok. 8 metrów w obwodzie i jest ulubionym miejscem pszczół i licznych gatunków ptaków: dzięciołów, sikorek, szpaków. Lipa jest pomnikiem przyrody, jej wiek ocenia się na ponad 300 lat.
 
Cichoń (926 m)
Szczyt w centralnej części Beskidu Wyspowego. Gęsto zalesiony grzbiet ciągnie się od Przełęczy Słopnickiej do przełęczy Ostra (812 m). Okazale prezentują się zwłaszcza zbocza północne, wyrastające stromą ścianą nad obniżeniem Słopnic i Limanowej. W przepastnych lasach bukowych głuszce urządzały niegdyś swe słynne tokowiska, dlatego na Cichoń mówi się także Tokoń. Północnymi stokami Cichonia wiedzie edukacyjna ścieżka przyrodnicza. Na odcinku 2 kilometrów ze Słopnic do drogi Limanowa - Kamienica powstało 5 przystanków dydaktycznych, obrazujących różnorodność przyrodniczą i krajobrazową centralnej części Beskidu Wyspowego. U podnóża północnych zboczy Cichonia rośnie rzadko spotykana na obszarach górskich goryczka wąskolistna.
 
Ciecień (829 m)
Wyniosły szczyt pomiędzy Szczyrzycem i Wiśniową, stanowiący zwieńczenie długiego grzbietu, rozdzielającego głębokie doliny Stradomki i Krzyworzeki. Wierzchołek główny jest zalesiony, ograniczone panoramy w kierunku pd.-zach. można oglądać z niewielkiej poręby przy szlaku niebieskim. Znakomite panoramy daje za to drewniana wieża widokowa na pobliskiej Księżej Górze. W ostatnich latach Ciecień stał się ulubioną górą paralotniarzy.
Nazwa być może wywodzi się od charakterystycznego wcięcia pomiędzy dwoma głównymi wierzchołkami.
Masyw Cietnia wyróżnia się spośród szczytów Beskidu Wyspowego pod względem geologicznym, jest zbudowany z utworów płaszczowiny śląskiej a nie - jak większość - płaszczowiny magurskiej. Nie ma również charakterystycznego, „wyspowego” kształtu, a jego długi grzbiet ma przebieg południkowy.
 
 
Ćwilin (1072 m)
Piękny, widokowy szczyt w centralnej części Beskidu Wyspowego. Pod względem geomorfologicznym stanowi typowe, „wyspowe” wzniesienie, bowiem poza grzbietem Czarnego Działu nie ma dłuższych, bocznych grzbietów, a jego wierzchołek ma regularny, eliptyczny kształt. Ze szczytowej polany Michurowej rozciąga się wspaniały widok na południe, wschód i zachód. Widać stąd Tatry, pasma na Słowacji (Wielki Chocz), nie mówiąc już o bliższych Beskidach z Babią Górą na czele. Zgodnie z turystyczną tradycją właśnie na Ćwilinie, podczas wycieczki z grupą młodzieży, prof. K. Sosnowski wymyślił nazwę „Beskid Wyspowy”.
Wielka polana szczytowa dzieli się na kilka części, których nazwy pochodzą od nazwisk właścicieli. Na jej południowo-wschodnim skraju bije źródło.
Na zachód od szczytu, przy samotnym, poskręcanym buku znajduje się niewielka kapliczka z ludową rzeźbą Frasobliwego, wystawiona w czasie wojny przez miejscowego bacę. Latem 2000, z okazji obchodów Roku Milenijnego wybudowano tu ołtarz polowy. W 2011 r. parafianie z Jurkowa ustawili obok kamienny obelisk poświęcony pamięci bł. Jana Pawła II. Na szczyt wiedzie kilka szlaków pieszych PTTK, szlak rowerowy oraz dróżka różańcowa z Wilczyc.
19 marca 1954 r. na wschodnim zboczu Ćwilina doszło do katastrofy lotniczej. Samolot pasażerski Li-2 SP-LAH, lecący z Warszawy do Krakowa, koło Dąbrowy Tarnowskiej miał awarię prądnicy. Zboczył z kursu i uderzył w zbocze Ćwilina nad przysiółkiem Bursawina, koło Gruszowca. Pilot lecący w gęstej mgle, w ostatniej chwili zauważył stok, trochę podciągnął maszynę do góry, czym zredukował impet uderzenia. Ludzie z Gruszowca na własnych plecach i prowizorycznych noszach z gałęzi świerczyny znosili ofiary do sanitarek, ponieważ samolot rozbił się bardzo wysoko.
 
Diabli Kamień
Potężna ławica piaskowca ciężkowickiego na granicy wsi Smykań i Szczyrzyc. Ten skalny ostaniec sterczy ok. 40 m nad doliną Stradomki, na niewysokim, częściowo zalesionym pagórze. Długość „Kamienia” wynosi ok. 55 m, szerokość 8–12 m, wysokość 17–25 m. Jego rzeźbę urozmaicają duże szczeliny, które dzielą go na kilka części. W górnym fragmencie znajduje się galeryjka, częściowo naturalna, częściowo wykuta w skale, ubezpieczona dodatkowo drewnianym mostkiem zawieszonym nad niewielką przepaścią.
Wysoki, drewniany krzyż od strony północno-zachodniej, pod skałą. wystawiono 13 sierpnia 1999 r. Fundatorami byli okoliczni mieszkańcy, w szczególności kombatanci wojenni i członkowie Związku Szczyrzycan. Od strony południowej kryje się między drzewami, oryginalna pustelnia i niewielka kaplica neogotycka z końca XIX w. - otoczone siatką, zamknięte i opuszczone. Przy drodze ze Smykani stoi drewniana, zabytkowa kaplica św. Benedykta.
Nazwa „Diabli Kamień” wywodzi się z legendy, którą chętnie opowiadają miejscowi gawędziarze. Otóż przed wiekami, kiedy cystersi budowali w pobliskim Szczyrzycu swoje opactwo, zaniepokoiło to pana piekieł - Lucyfera. Wziął on potężny kamień i leciał od północy, chcąc zrzucić go na siedzibę zakonników. Na szczęście nad Smykanią wystraszyło go bicie dzwonów na Anioł Pański i wypuścił kamień ze szponów, dzięki czemu braciszkowie uniknęli niechybnej śmierci. Na dowód szatańskiej działalności pokazuje się odbite u podnóża skały odciski czarcich pazurów.
Historia pustelni w Smykani została napisana przez ojca Romualda Raja (1927-1997) z opactwa w Szczyrzycu. W tej oryginalnej kronice zostały zawarte najważniejsze fakty z dziejów pustelni i najciekawsze informacje o kolejnych pustelnikach:
  1. Andrzej Grzybkowski jako rekrut uczynił ślub, że jeśli szczęśliwie wojsko odsłuży, to w pustelni osiądzie. Tak też się stało i w 1810 r. zamieszkał w szczelinie Kamienia. Po pewnym czasie obok kamienia wybudował kapliczkę. Po śmierci pierwszego pustelnika pustelnia była długo opuszczona.
  2. Urban Jan Kanty Popiel ze Starego Sącza, tercjarz zakonu św. Franciszka. Pojawił się tu w 1848 r., był człowiekiem życzliwym i dobrodusznym, chętnie spotykał się z ludźmi, prowadził również pielgrzymki do Kalwarii Zebrzydowskiej. Umarł w 1862 r., mając 86 lat.
  3. Błażej Starmach z Pcimia. Po ukończeniu gimnazjum w Nowym Sączu był przez pewien czas w klasztorze ojców kapucynów w Krakowie. Pracował jako nauczyciel. Umarł w 1876 r., w wieku 45 lat.
  4. Benedykt Gawlikowski - były ziemianin, później zakonnik, franciszkanin. Umarł w 1881 r. Jego syn Eligiusz Gawlikowski był zarządcą dworu w pobliskiej Skrzydlnej.
  5. Jakub Papież z Wilkowiska, wcześniej żonaty, pracował również w klasztorze szczyrzyckim. Miał 80 lat kiedy przybył na pustelnię, gdzie umarł na apopleksję w 1883 r.
  6. Antoni Gabryel Rąp, franciszkanin ze Lwowa. Przed ślubami zakonnymi był żonaty, a na stare lata osiadł w pustelni. Z bratem Jędrzejem Jarzębińskim wybudowali obecną kaplicę neogotycką w 1886 r., ponadto obaj wykonali stacje drogi krzyżowej. Antoni Rąp umarł w 1892 r.
  7. Roch Jankiewicz z zakonu reformatów. Przebywał tu kilka lat, po czym władze duchowne nakazały mu wrócić do klasztoru.
  8. Józef Półtorak z Koźmic Wielkich koło Wieliczki. Przybył tu mając 42 lata. Po kilkuletnim pobycie przeniósł się na pustelnię do Kalwarii Zebrzydowskiej.
  9. Wojciech Benedykt Stępień, rodem spod Mielca. Po dwóch latach pobytu pod Kamieniem przeniósł się do pustelni w Odrowążu.
  10. Antoni Chrząstowski (franciszkanin). Urodzony w 1869 r. w Hulanikach na Wołyniu. Jako podoficer carski przeszedł wojnę rosyjsko-japońską. Z własnych pieniędzy wzniósł nową pustelnię i odrestaurował kapliczkę. Z racji swej służby w armii rosyjskiej nazywany był przez miejscowych „Moskalem”.
  11. Jan Olędzki – franciszkanin z Kielc. Na pustelni przebywał kilka lat, na przełomie lat 20. i 30. XX w. Był człowiekiem skrytym, małomównym, niezbyt lubianym przez okolicznych mieszkańców.
  12. Florian Klamka, franciszkanin z Libiąża - hodował zioła, nosił charakterystyczną, długą brodę. Na pustelni przebywał najdłużej ze wszystkich, bo aż 51 lat. Pracował jako górnik, potem kościelny, zgłosił się do karmelitów w Czernej, ostatecznie przystał do reformatów w Krakowie. Był człowiekiem uczynnym i życzliwym, pomagał miejscowym w pracach polowych, sadził róże wokół pustelni, a turystów oprowadzał po Diablim Kamieniu i okolicy.
  13. Zygmunt Młynek (przezwisko „Kamil”). Pochodził z Tłuczani w powiecie wadowickim. Ostatni pustelnik, który mieszkał tu przez 11 lat, do 1995 r. Miejscowi wspominają, że mimo ludzkich słabości był dobrym pustelnikiem. Dbał o domek i kaplicę, wybetonował podwórze, ogrodził całość siatką, sadził dookoła świeże kwiaty. Zajmował się również malarstwem i rzeźbiarstwem. „Kamila” wykończył drapieżny kapitalizm… Wszedł w zatarg z właścicielką ziemi, na której stoi pustelnia, ostatecznie musiał opuścić pustelnię i wyjechać do Krakowa. Żądała od niego ponoć niebotycznej sumy za dzierżawę gruntu. Od zwiedzających turystów zbierała po 2 złote za wstęp, ale naraziła się miejscowym, od których również próbowała wyegzekwować tę opłatę, kiedy wracali po pracy do domów. „Kamil” po konflikcie z właścicielką wyjechał stąd w Wielki Piątek 1995 r. Wcześniej potrzaskał ze złości trumnę, w której sypiał. Po dziś dzień często odwiedza to miejsce.
W drugiej połowie lat 90. XX w. „pustelnikowania” u stóp Kamienia próbowała nawet zakonnica, ale po konflikcie z właścicielką gruntu szybko wyjechała.
 
Dobra
Wieś o charakterze letniskowym, licząca ok. 3150 mieszkańców, malowniczo położona nad górną Łososiną, w centralnej części Beskidu Wyspowego. Jest świetnym punktem wypadowym na otaczające szczyty: Łopień, Mogielicę, Ćwilin i Śnieżnicę. Dobra jest siedzibą dużej gminy, obejmującej 11 wsi. Nazwa miejscowości wywodzi się wedle badaczy od „dobrej wody”, bądź też od „debry”, czyli stromego stoku porośniętego lasem, u podnóża którego płynie potok.
Dobra była wzmiankowana po raz pierwszy w 1361 r. jako wieś rycerska, należąca do Ratołdów z pobliskiej Skrzydlnej. W późniejszych latach stała się ośrodkiem niewielkiego klucza szlacheckiego obejmującego Jurków, Zadziele, Półrzeczki, Chyszówki i Wilczyce. Klucz dobrzański należał m.in. do Błędowskich herbu Półkozic, Lubomirskich herbu Szreniawa, Pieniążków herbu Odrowąż i Wrzosowskich herbu Radwan. Z końcem XVII w. Jerzy Dominik Lubomirski, pan na Wiśniczu, sprzedał klucz dobrzański Annie Konstancji Małachowskiej. Jej wnuk - Stanisław Małachowski - wybitny patriota i polityk, marszałek Sejmu Wielkiego, jeden z twórców Konstytucji 3 Maja - po raz pierwszy zawitał tu prawdopodobnie w połowie XVIII w., gdy został starostą sądeckim. W 1792 r. oczynszował chłopów na terenie swoich dóbr. Własnym sumptem wybudował i uposażył miejscową szkołę ludową (1788 r.). Po jego śmierci tutejsze włości przejął bratanek Ludwik hr. Małachowski, który w 1856 r. sprzedał je Henrykowi hr. Wodzickiemu z Poręby Wielkiej, właścicielowi rozległych dóbr.
Zmiany w obliczu gospodarczym i społecznym wsi nastąpiły po 1917 r., kiedy okoliczne dobra nabył dr inż. Fryderyk Pordes, absolwent Politechniki Lwowskiej. Pordesowie zamieszkali we dworze (obecnie siedziba Urzędu Gminy) i rozpoczęli budowę wielkiego tartaku i fabryki przetwórstwa drzewnego. W okresie międzywojennym zaczęła się kariera Dobrej jako niewielkiego letniska; uroki okolicy popularyzował Leopold Węgrzynowicz (1881-1960) – twórca kół krajoznawczych młodzieży szkolnej, wieloletni redaktor „Orlego Lotu”.
W czasie II wojny światowej okolice Dobrej zaznały niemieckich akcji pacyfikacyjnych, podczas których palono całe osiedla i mordowano bezbronną ludność. Taki los spotkał m.in. Gruszowiec, Porąbkę i Wolę Skrzydlańską.
Inicjatorem powstania muzeum parafialnego był tutejszy proboszcz, ks. Edward Wojtusiak, dr socjologii, absolwent paryskiej Sorbony. Badał kulturę ludową mieszkańców doliny górnej Łososiny. Po przejściu na emeryturę w 1980 r. całą swą energię poświęcił na działalność naukową i popularyzatorską. Wielkie zasługi dla Dobrej w okresie powojennym położył również Adam Wojs – autor monografii wsi oraz licznych publikacji krajoznawczych.
Informacje krajoznawcze:
  1. Drewniany kościółw. śś. Szymona i Judy Tadeusza, konstrukcji zrębowej, zbudowany w końcu XVII w. Jest to budowla jednonawowa, z wydłużonym węższym prezbiterium, zamkniętym trójbocznie. Od północy zakrystia i kaplica Matki Boskiej Szkaplerznej. Z elementów wnętrza warto wymienić: rokokowe ołtarze (główny i dwa boczne) i ambonę, resztki polichromii barokowej, obrazy „Ecce homo” i Matki Boskiej Szkaplerznej (przeniesiony do nowego kościoła, w starym kościółku w bocznej kaplicy jest kopia). Najstarszym elementem wyposażenie kościoła jest późnogotycka płaskorzeźba Matki Boskiej z Dzieciątkiem. Obecnie msze święte odprawiają się w nowej, dużej, betonowej świątyni. Stary kościółek jest miejscem ślubów i koncertów muzyki sakralnej. Przy starym kościele działa muzeum parafialne (zwiedzanie po wcześniejszym uzgodnieniu z ks. proboszczem). Kościół jest otoczony kamiennym murkiem z trzema bramkami z 1800 r. Obok kościoła stoi stara, zabytkowa plebania.
  2. Na miejscowym cmentarzu (w jego pd.-zach. narożniku) znajduje się grób Leopolda Węgrzynowicza (1881-1960), wybitnego etnografa i działacza turystycznego, nazywanego „ojcem krajoznawstwa młodzieżowego”. Około 1 km od centrum wsi, przy szosie w kierunku Skrzydlnej, stoi dom (nr 342) z tablicą upamiętniającą jego działalność.
  3. W centrum wsi Park Małachowskich (dawny park dworski) z cenną grupą starodrzewu, uznany za zabytek przyrody (można zobaczyć piękne okazy lip, jesionów, kasztanowców). Budynek Urzędu Gminy to przebudowany dwór ziemiański.
  4. Inne ciekawostki i informacje:
  • W Dobrej i Jurkowie działa Regionalny Zespół „Jurkowianie”.
  • Na terenie gminy mieszkają znani gawędziarze ludowi: Maria Markiewicz i Maria Judka z Porąbki, Janina Michałek z Dobrej oraz Maria Bielska z Półrzeczek.
  • Prawdziwą skarbnicą wiedzy o Dobrej i okolicy są p. Stanisław Rząsa, emerytowany dyrektor miejscowej szkoły oraz p. Marek Kłodnicki – geograf i autor mapy przyrodniczo-geograficznej gminy Dobra.
  • Niedaleko stacji kolejowej znajduje się ładna willa letniskowa „Miłkówka” zbudowana w 1927 r., aktualnie zamieszkana przez polsko-włoskie małżeństwo angażujące się w życie społeczne i kulturalne gminy.
  • Gmina wydaje miesięcznik „Dobrzańskie wieści”, traktujący o życiu wsi, ciekawostkach historycznych i krajoznawczych.
 
Dzielec (649 m)
Szczyt nad Kasiną Wielką, którego zboczem przewija się linia Galicyjskiej Kolei Transwersalnej. Dzielcem nazywano zawsze grzbiet górski rozgraniczający dwie doliny (w tym wypadku Kasinczanki i kotlinki Skrzydlnej).
Na Dzielcu „kasińskim” w latach wojny aktywnie działały ugrupowania partyzanckie, dezorganizując ruch kolejowy na linii Chabówka – Nowy Sącz. 2.08.1944 r. patrol Kedywu AK „Huragan” dowodzony przez ppor. Z. Kaweckiego, ps. „Mars” wysadził w powietrze niemiecki pociąg towarowy. Przypomina o tym tablica na ścianie stacji kolejowej w Kasinie Wielkiej.
Ze szczytowego przysiółka „Pod Dzielcem” widoki na zachód i południe.
 
Glisne
Niewielka wieś (318 mieszkańców) składająca się osiedli luźno rozrzuconych na przełęczy o tej samej nazwie i w obniżeniu pomiędzy Luboniem Wielkim a Szczeblem, Okrągłą i Małą Górą. Znajduje się tu kilka ładnych kapliczek, nowa szkoła oraz kościółek zbudowany z inicjatywy ks. Józefa Karpierza z Glisnego w 1977 r., w którym posługę sprawują księża sercanie. Wystrój kościoła jest dziełem Zdzisława Kościelniaka i Jerzego Koleckiego. Można nadto zobaczyć drewnianą płaskorzeźbę „Ostatnia wieczerza”, wykonaną przez znanego artystę z Mszany Dolnej, p. Stanisława Ciężadlika. W kościele znajduje się otaczana czcią figura Matki Bożej Partyzantów. Co roku, 15 sierpnia, organizowane są uroczystości patriotyczno-religijne, poświęcone poległym żołnierzom AK.
W górnej części wsi (ok. 2 km na pd.-zach. od kościoła) znajduje interesująca pasieka p. Jana Lupy, w której można zobaczyć ponad 100 uli ręcznie rzeźbionych oraz skosztować pysznego miodu.
 
Gorc Kamienicki (1228 m)
Wyniosły, zalesiony szczyt we wschodniej części Gorców, górujący stromymi stokami nad głęboką doliną Kamienicy. Od grzbietu głównego oddziela się tutaj kilka grzbietów bocznych. Nazwa szczytu wywodzi się – podobnie jak nazwa całych Gorców – od wypalania lasu (gorzeć, płonąć). Ozdobą masywu Gorca są liczne polany, na których niegdyś prowadzono intensywną gospodarkę szałaśniczą (dziś sporadycznie). Na jednej z nich – polanie Gorc Gorcowe w lipcu i sierpniu funkcjonuje baza namiotowa prowadzona przez Oddział Akademicki PTTK i SKPG z Krakowa. Co roku w ostatni weekend sierpnia odbywa się tutaj festiwal muzyczny „Gorc-stok” ściągający z całej Polski wędrowców rozmiłowanych w pieśni turystycznej.
Wierzchołek Gorca jest porośnięty górnoreglowym borem i praktycznie pozbawiony widoków. Niegdyś na wierzchołku stała wieża triangulacyjna. Najładniejsze panoramy rozciągają się z pobliskiej polany Gorc Kamienicki.
 
Golców (752 m)
Zalesiony szczyt nad doliną Starowiejskiego Potoku, niedaleko Limanowej. Przechodzi tędy niebiesko znakowany szlak w kierunku Modyni. Ze zboczy Golcowa rozciągają się piękne widoki na wschodnią i centralną część Beskidu Wyspowego. W grudniu 1914 r. toczyły się tu krwawe walki pomiędzy wojskami rosyjskimi i austro-węgierskimi.
Na północnym stoku Golcowa znajduje się cmentarz wojenny nr 369 z I wojny światowej, jeden z najładniej usytuowanych w Beskidzie Wyspowym. Niedaleko cmentarza, na malutkiej leśnej polance, przy szlaku niebieskim znajduje się kapliczka z figurką Matki Boskiej Bolesnej, obok niewielka wiata i ławy dla turystów.
 
Grodzisko (618 m)
Zalesiony, wyniosły szczyt w północnej części Beskidu Wyspowego. Mimo stosunkowo niewielkiej wysokości bezwzględnej, jego sylwetka znacznie wyróżnia się na tle pogórskiego krajobrazu i jest doskonale widoczna od strony Bochni i Krakowa. Od najdawniejszych czasów był też niezwykle ważnym punktem osadniczym w tej części Małopolski. Wierzchołek ma kształt cypla o stromych zboczach, opadających prawie 300 m w stronę dolin Stradomki i Krzyworzeki. Znajdują się tu resztki prehistorycznego grodziska o imponujących rozmiarach. Majdan grodziska ma kształt owalu, otoczonego wysokim wałem i rowem głębokości do 2 m. Całość porasta stary las bukowy.
Grodzisko było badane przez archeologów. Znaleziono tu narzędzia, broń i naczynia gliniane, świadczące o długim procesie osadniczym, sięgającym V w. przed Chrystusem. Gród istniał tu na pewno w okresach: kultury łużyckiej, wczesnego średniowiecza i średniowiecza. Ułamki naczyń grafitowych posłużyły do wysunięcia hipotezy, że Grodzisko było zamieszkane przez ludność pochodzenia celtyckiego. W okresie kształtowania się państwa polskiego gród musiał spełniać ważną rolę w systemie fortyfikacyjnym południowych rubieży Małopolski. Kres jego istnieniu położyli najprawdopodobniej Tatarzy w 1287 r.
 
Grunwald
Niewielkie, po części zalesione wzniesienie górujące od południowego wschodu nad Mszaną Dolną, na mapach i w literaturze krajoznawczej mylnie utożsamiane z sąsiednią, wyższą Wsołową. Grunwald, nazywany również przez miejscowych Kobylą Głową, Kopą, a niegdyś Burdelem (sic!) - jest tylko niewielką kulminacją północnego grzbietu Wsołowej. Nazwa nawiązuje do uroczystości 500-lecia wiktorii grunwaldzkiej, które Stronnictwo Ludowe organizowało z wielkim rozmachem na terenie Limanowszczyzny. 15 lipca 1910 r. na wzgórzu Grunwald postawiono wysoki dębowy krzyż i odprawiono uroczystą mszę świętą. Krzyż przetrwał obie wojny światowe, okres PRL-u, ale w końcu zmógł go czas. W końcu lat 80. XX w. przewrócił się i dopiero w 1990 r., z inicjatywy mieszkańców Mszany, właścicieli okolicznych pól, państwa Znachowskich oraz p. Jana Jani wystawiono nowy krzyż metalowy. Stary krzyż drewniany jako jeden z nielicznych oryginalnych krzyży grunwaldzkich z obszaru Galicji został przeniesiony na plebanię w Mszanie, gdzie czeka na konserwację i lepsze czasy… Do krzyża na Grunwaldzie wiedzie szlak spacerowy wyznakowany z centrum Mszany Dolnej, czas przejścia ok. 25 min. Spod krzyża rozciąga się piękna panorama na północ i zachód.
 
Gruszowiec
Niewielka wieś w gminie Dobra, położona przy przełęczy (660 m) o tej samej nazwie, rozdzielającej stoki Ćwilina i Śnieżnicy. Gruszowiec stanowi umowną granicę między Zagórzanami a Lachami, przebiega tędy również granica diecezji krakowskiej i tarnowskiej.
Nazwa Gruszowiec była wzmiankowana po raz pierwszy w 1618 r., wieś należała do klucza szlacheckiego w Dobrej. W czasie drugiej wojny światowej przełęcz stała się ulubionym miejscem zasadzek na niemieckie kolumny transportowe. Na osiedlu Wydarte, na zachód od przełęczy mieszka znany w okolicy malarz i rzeźbiarz Stanisław Dobrowolski (galeria „Hołd Karpatom”). Pan Stanisław jest również autorem pomników w Kasinie Wielkiej i Gruszowcu, poświęconych ofiarom II wojny.
Na północnym stoku Ćwilina, ok. 2 km na zachód od przełęczy Gruszowiec można zobaczyć imponujące osuwisko fliszowe z bogactwem form osuwiskowych.
Na przełęczy, tuż przy drodze, znajduje się popularny bar „Pod Śnieżnicą”, alias „Pod Cyckiem”. Obok XIX-wieczna kapliczka p.w. świętych Piotra i Pawła.
 
Harkabuz
Niewielka wieś (ok. 550 mieszkańców), malowniczo położona w północnej części Orawy polskiej, w górnym biegu Orawki, pomiędzy stokami Wielkiego Działu (935 m) i Pasma Podhalańskiego. Nazwa wywodzi się prawdopodobnie od pierwszego sołtysa Bartłomieja Arkabuza.
Wieś została założona ok. 1584 r. przez węgierskiego magnata Jerzego Thurzona, który w drugiej połowie XVI w. realizował intensywną akcję osadniczą na północnych obrzeżach swego „państwa orawskiego”. Do Harkabuzu sprowadzono osadników z Żywiecczyzny. Okolica była wielokrotnie pustoszona, m.in. przez oddziały Piotra Komorowskiego pod koniec XV w., a w 1683 przez wojska tatarsko – kozackie pod dowództwem hetmana Kazimierza Sapiehy. Po 1920 r. Harkabuz wszedł w skład państwa polskiego, w czasie II wojny światowej został na pewien okres przyporządkowany do państwa słowackiego.
Warto zobaczyć drewnianą kaplicę mszalną p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy. Ponadto, w przysiółku Możdżeniówka, stoi drewniana XIX-wieczna dzwonnica loretańska, a na miejscowym cmentarzu znajduje się kamienny krzyż z 1843 r.
 
Jabłoniec (624 m)
Niewielki szczyt na południe od Limanowej, stanowiący kulminację grzbietu, ciągnącego się pomiędzy dolinami Słomki, Mordarki i Jabłonieckiego Potoku. Znajduje się tu jeden z największych i najciekawszych cmentarzy żołnierskich z I wojny światowej na terenie Beskidu Wyspowego.
Cmentarz wojenny nr 368 na zachodnim zboczu Jabłońca, wedle koncepcji Gustawa Ludwiga miał być reprezentacyjną nekropolią X limanowskiego okręgu cmentarnego. Nie szczędzono zatem sił i środków. Kompleks składa się z dwóch części przedzielonych drogą. Na południe od drogi znajduje się miejsce pochówku żołnierzy z I wojny i kaplica-mauzoleum płk Othmara Muhra, dowódcy 9 węgierskiego pułku huzarów, który poległ w nocnym szturmie 11 grudnia 1914 r. Walka o Jabłoniec przesądziła o utrzymaniu Limanowej przez wojska austro‑węgierskie. Pochowano tu ponad 400 żołnierzy: 167 z armii austro-węgierskiej i 247 z rosyjskiej.
Po przeciwnej stronie wybudowano duży, kamienny taras widokowy (niegdyś był znakomicie widoczny z centrum Limanowej), na którym pochowano żołnierzy Armii Radzieckiej, ekshumowanych w 1948 r. z okolic Limanowej.
Z okolic cmentarza rozciągają się wspaniałe widoki na Beskid Wyspowy i Sądecki.
 
Jabłoniec (596 m) nad Laskową
Malowniczy, po części zalesiony szczyt na północ od doliny Łososiny, stanowiący wschodnią kulminację grzbietu Kamionnej. Na południowym zboczu, w osiedlu Wróble znajduje się kapliczka zawieszona na starej lipie - wotum dziękczynne za ocalenie zagrody Wróblów podczas I wojny światowej. Obok kapliczka murowana p.w. św. Trójcy, wystawiona w czasie II wojny światowej. W lasku poniżej osiedla rowy strzeleckie i okopy z 1914 r. Można tu również zobaczyć pojedyncze wychodnie skalne, tzw. Diabelskie Skałki oraz niewielkie schronisko skalne o długości 7 m.
W niedalekim osiedlu Matrasy pięknie zachowane obiekty architektury drewnianej: spichlerzyk, warsztacik i suszarnia owoców.
 
Jasień (1062 m)
Trzeci pod względem wysokości szczyt Beskidu Wyspowego, wznoszący się nad głębokimi dolinami Mszanki i Kamienicy. Lasy na jego stokach mają w wielu miejscach charakter pierwotnej puszczy karpackiej; możemy tu spotkać pomnikowe okazy jodeł i buków, niewielkie ściany skalne (stoki zachodnie) oraz ustronne polanki (Pustki, Minówka, Francula, Łąki). W grzbiecie pomiędzy Jasieniem a Krzystonowem ciekawe formacje geologiczne: rowy rozpadlinowe, wychodnie piaskowca i niewielkie młaki powstałe na nieprzepuszczalnym podłożu. Warto też zwrócić uwagę na stromą, częściowo zarośniętą ścianę skalną na północnym zboczu Kutrzycy (1052 m - północnej kulminacji Jasienia). W lipcu 2012 r. przewodnicy SKPB z Katowic wystawili na Kutrzycy kapliczkę p.w.  Matki Boskiej Królowej Polski.
Nieco poniżej polany Na Łąki i szlaku zielonego do Mszany znajduje się uroczysko Skrzynia – kilkunastometrowy wąwóz z rumowiskiem piaskowcowym i malowniczymi wychodniami skalnymi.
Podszczytowa polana Skalne słynie z wspaniałego widoku na wschodnie partie Beskidu Wyspowego i Beskid Sądecki, przy dobrej pogodzie widać również Tatry i Góry Grybowskie. Pozostałością gospodarki pasterskiej jest potężny szałas, nad którym opiekę sprawują członkowie Studenckiego Koła Przewodników Beskidzkich z Katowic. Obok szałasu źródło wody.
 
Jastrząbka (557 m)
Szczyt nad Kamionką Małą i Rozdzielem, w północnej części Beskidu Wyspowego. Z wierzchołka roztaczają się piękne widoki na Pogórze Wiśnickie.
Cmentarz wojenny nr 357 na Jastrząbce jest jednym z najciekawszych projektów Gustawa Ludwiga. Pochowano tu 246 żołnierzy (głównie Rosjan) poległych w krwawych zmaganiach o szczyt Kobyły w grudniu 1914 r. Został odnowiony w 1991 r. i jest pod stałą opieką Urzędu Gminy w Laskowej.
 
Jaworz (918 m) →Pasmo Łososińskie
 
 
Jaworzyce (przełęcz 576 m)
Widokowe, głębokie i rozległe obniżenie grzbietu pomiędzy Lubomirem a Wierzbanowską Górą, przez które przewija się droga z Węglówki do Wiśniowej. Zachowały się drewniane chałupy, w których jesienią 1944 r. kwaterowali partyzanci – pod koniec roku stacjonowało tu dowództwo grupy „Odwet” 6 Dywizji Piechoty AK.
 
 
Jodłownik
Wieś (ok. 1140 mieszkańców) u zbiegu potoków Owsianka i Tarnawka, w malowniczej kotlince u podnóża Kostrzy i Świnnej Góry. Nazwa wsi jest wywodzona od wielkich borów jodłowych, które zgodnie z tradycją porastały niegdyś okolicę. Pierwsze wzmianki o Jodłowniku pochodzą z 1361 r., na przełomie XIV i XV w. gospodarowały tu rody rycerskie Drobotów, a potem Ratołdów herbu Szeliga. Do XX w. Jodłownik stanowił filię parafii św. Mikołaja w Skrzydlnej. Na początku XVI w. wieś nabył Achacy Jordan z Zakliczyna, później posiadłość dzierżyli Lubomirscy, od których w 1529 r. kupili ją Niewiarowscy herbu Półkozic. Przecław Niewiarowski ufundował w 1585 r. miejscowy kościół drewniany, który po dziś dzień jest ozdobą wsi. Aktem ostatniej woli przekazał swe dobra dominikanom z Krakowa. Po „kasacie józefińskiej” (1782 r.), wszystkie dobra ziemskie należące do klasztorów stały się własnością cesarza. U progu XIX w. zlicytowane dobra jodłownickie kupił Edmund Feliks Romer z Bieździedzy, dając początek jodłownickiej linii tego rodu. Jeden z Romerów – Stefan był propagatorem hodowli czerwonego bydła polskiego.
Gmina Jodłownik obejmuje obecnie 12 wsi i liczy ponad 8000 mieszkańców, jest znanym ośrodkiem sadowniczym i turystycznym. Uroki okolicy docenił reżyser Maciej Wojtyszko, który kręcił w tutejszych plenerach zdjęcia do komedii „Święty interes”. Statystami byli mieszkańcy Jodłownika.
W centrum wsi stoi drewniany kościółek p.w. Narodzenia NMP, wybudowany z fundacji Przecława Niewiarowskiego w 1585 r. Należał później do dominikanów, a od 1869 r. do cystersów szczyrzyckich. Wnętrze zdobi rokokowa polichromia z 1764 r., której głównym elementem są kartusze z popiersiami świętych zakonu dominikańskiego. Obok kościoła zabytkowy budynek plebanii z przełomu XIX i XX w., wystawiony przez ks. Alojzego Tajdusia z zakonu cystersów.
Naprzeciw kościoła, po drugiej stronie drogi do Wilkowiska - pozostałości dworu Romerów z XIX i XX w.: obszerne zabudowania gospodarcze, a w parku podworskim piękny drzewostan oraz niewielki staw.
 
Jurków
Wieś letniskowa licząca ok. 1120 mieszkańców, pięknie położona w sercu Beskidu Wyspowego, u stóp najwyższych jego szczytów: Mogielicy, Łopienia i Ćwilina. Leży w górnym biegu Łososiny, nazywanej tu Jurkówką. Miejscowość wzmiankowana po raz pierwszy w 1364 r. (jako Jurkow albo Jurze). Później Jurków wszedł w skład „klucza dobrzańskiego”, którego właścicielami byli kolejno: Błędowscy, Ratołdowie, Pieniążkowie, Lubomirscy, Małachowscy i Wodziccy. Na początku XX w. intensywnie eksploatowano tutejsze lasy na potrzeby tartaku w Dobrej, co spowodowało wylesienie zboczy górskich.
W centrum wsi stoi drewniany kościół parafialny p.w. Matki Boskiej Nieustającej Pomocy, zbudowany w 1913 r. według projektu Jana Tarczałowicza. Jest to budowla konstrukcji zrębowo-słupowej, trzynawowa, z wieżą zwieńczoną ośmioboczną iglicą. W kościele znajduje się ciekawa polichromia proj. T. Stankiewicz i W. Domasiewicza oraz trzy ornaty z XIX w. W ołtarzu głównym obraz Matki Boskiej Niepokalanie Poczętej, ołtarze boczne Przemienienia Pańskiego i Serca Pana Jezusa. Warto zwrócić uwagę na cenne płaskorzeźby - dzieło artystów z rodziny Steligów oraz na obraz Chrystusa Ukrzyżowanego, liczący ponad 150 lat, przeniesiony z kapliczki w Jurkowie Siciarzach. Obok kościoła budynek starej plebanii.
Na terenie Jurkowa znajduje się kilka zabytkowych kapliczek.
 
Kamienica
Duża wieś letniskowa (ok. 3290 mieszkańców) na pograniczu Gorców i Beskidu Wyspowego, gdzie do rzeki Kamienicy wpadają potoki Zbludza i Zasadne. Jest siedzibą gminy i ośrodkiem handlowo-administracyjnym.
Przywilej lokacyjny dla wsi Kamienica wydała 9 marca 1330 r. Katarzyna, zwierzchniczka klasztoru starosądeckiego. W XVI w. funkcjonował tu już kościół i szkoła parafialna. Losy Kamienicy oraz sąsiednich wsi: Zasadnego, Szczawy i Zalesia były związane z klaryskami aż do „kasaty józefińskiej” w 1782 r., kiedy to przeszły na własność cesarza austriackiego. Pod koniec XVIII w. dobra kamienickie przejęli właściciele Szczawnicy - Szalayowie, po których na tutejszym cmentarzu pozostała kaplica - mauzoleum. Kolejnym właścicielem został w 1830 r. kupiec sądecki Józef Kirchner. Jego córka wniosła w posagu dobra kamienickie swemu mężowi Maksymilianowi Marszałkowiczowi z Brzezia. Był on ofiarnym i światłym patriotą oraz znakomitym i obrotnym gospodarzem. Wybudowano murowany dwór i budynek poczty. Dwór kamienicki był kuźnią myśli politycznej i miejscem schronienia patriotów polskich. W Kamienicy ostatnie lata swojego życia spędził Jan Kanty Andrusikiewicz, jeden z przywódców, tzw. poruseństwa chochołowskiego w 1846 r.
Pod koniec XIX w. było tu 241 domów mieszkalnych, szkoła „etatowa”, co trzy tygodnie odbywały się targi.
Pod koniec II wojny światowej dolina Kamienicy stała się swoistą „republiką partyzancką”, za co aż 18-krotnie była pacyfikowana.
W Kamienicy spędziła swe lata dziecięce błogosławiona siostra Celestyna Faron, wyniesiona na ołtarze przez Ojca Świętego Jana Pawła II w 1999 r.
Obecnie Kamienica jest popularnym letniskiem, siedzibą dużej gminy i ośrodkiem Górali Białych. Miejscowe tradycje kultywuje Stanisław Kurzeja, gawędziarz, wielokrotny laureat „Sabałowych Bajań”.
Informacje krajoznawcze:
  1. W centrum wsi, obok skrzyżowania dróg, znajduje się park pałacowy, uznany za zabytek przyrody. Rosną tu takie gatunki drzew jak sosna amerykańska, jodła kanadyjska, limba, rajską jabłoń, świerk bałkański. Pałac w stylu klasycystycznym zbudował Maksymilian Marszałkowicz w połowie XIX w. Główny korpus parterowy, piętrowe skrzydła po bokach, budowla jest pokryta gontem. W pałacu mieści się obecnie ośrodek szkoleniowo-turystyczny „Dworek-Gorce”. Obok znajduje się zaniedbany stary dworek - prawdopodobnie z przełomu XVIII/XIX w. W południowej części parku tzw. spichlerz-zbrojownia oraz zabytkowy budynek poczty z XIX w. - parterowy, z wysokim poddaszem i ozdobnym frontem wspartym na czterech kolumienkach.
  2. W centrum wsi kościół parafialny, wybudowany w latach 1932–1937. Jest to już czwarta świątynia w Kamienicy. Zwracają uwagę ołtarz główny Przemienienia Pańskiego oraz boczne ołtarze: Najświętszego Serca Pana Jezusa, Matki Boskiej Królowej Różańca, śś. Józefa i Franciszka, Niepokalanego Poczęcia NMP.
  3. Na cmentarzu parafialnym można zobaczyć kaplicę grobową rodziny Szalayów oraz obelisk poświęcony pamięci Jana Kantego Andrusikiewicza, na miejscu jego domniemanej mogiły. Ponadto na cmentarzu dwie wspólne mogiły pomordowanych w 1944 r. mieszkańców Kamienicy i okolic.
  4. Blisko skrzyżowania w centrum miejscowości, przy drodze do Zbludzy, stoi kamienny krzyż grunwaldzki z 1910 r.
  5. W budynku Gminnego Ośrodka Kultury funkcjonuje Izba Regionalna, 18/332 30 82. Prezentowane są stroje ludowe, plastyka obrzędowa, narzędzia gospodarskie. Historię wsi obrazują stare fotografie. Od niedawna powstaje tu kolekcja krawatów znanych osób związanych z Kamienicą bądź odwiedzających gminę.
  6. Tradycje twórczości regionalnej podtrzymują: Ignacy Gromala (rzeźba ludowa) oraz Stanisława Hudzicka (hafciarstwo, bibułkarstwo).
 
Kamienie Brodzińskiego
Malownicza grupa skałek piaskowcowych na pograniczu Beskidu Wyspowego i Pogórza Wiśnickiego. Skałki mają fantazyjne kształty, spotykamy tu niewielkie mostki skalne, grzyby, ambony i otwory, w których od biedy można schronić się przed deszczem. Zarząd Główny Polskiego Towarzystwa Tatrzańskiego, w porozumieniu ze starostwem w Bochni, wykupił ten teren w 1938 r. i poddał ochronie prawnej, jako zabytek przyrody. Z najwyższych skałek roztaczał się wówczas wspaniały widok na Beskid Wyspowy i Pogórze.
Kazimierz Brodziński (1791-1835), którego nazwiskiem „ochrzczono” to miejsce, był poetą epoki romantyzmu pochodzącym z pobliskiej Królówki.
 
 
Kamionna
Wieś (814 mieszkańców) u podnóża masywu Pasierbieckiej Góry i Kamionnej, położona w dolinie potoków Przeginia i Pluskawka. W XV w. była własnością Łapków herbu Drużyna. Potem przez pewien czas należała do jezuitów, na pocz. XIX w. skonfiskowana na rzecz skarbu austriackiego i sprzedana w ręce prywatne. Od 1863 r. należała do Ożegalskich, którzy wybudowali tu dwór (dziś nieistniejący) w otoczeniu parku krajobrazowego.
part part part part part part part
logologologo
"Europejski Fundusz Rolny na rzecz Rozwoju Obszarów Wiejskich: Europa inwestująca w obszary wiejskie".
Strona internetowa zrealizowana w ramach projektu współpracy pn. "Szlak Węgierski" współfinansowana ze środków Unii Europejskiej w ramach działania
Osi 4 LEADER-działanie 421" Wdrażanie projektów współpracy" Programu Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007 - 2013.
Instytucja Zarządzająca Programem Rozwoju Obszarów Wiejskich na lata 2007-2013- Minister Rolnictwa i Rozwoju Wsi.